| بانوى امروز, دختر امروز, زن امروز, پدر داناى خويش و آموزگار
عارف خويش و عارف ميان ميدان خويش, امام امت((ه)) را در انديشه,
قلب و كردار خود پاس خواهد داشت.
پيشتر گفته ايم كه به مقوله زن در انديشه امام((ره)), مى توان
سه نگاه توصيفى, آرمانى و توصيه اى داشت و ما در اين تحقيق به گونه
اى فشرده و كوتاه از ديدگاه آرمانى امام در مقوله مزبور ياد مى
كنيم. نقش توسعه اى زن مسلمان در انديشه امام((ره)), را اينك پى مى
گيريم.
اين قلم با نگاهى به كليت انديشه اجتماعى امام((ره)) آغاز كرد.
آنگاه به مقوله زن در ديدگاه هنجارى امام((ره)) نظر افكند تا نوبت
به تبيين نقش توسعه اى زن رسيد. چند فراز باقيمانده از تبيين نقش
توسعه اى زن با انديشه هاى امام((ره)), عبارتند از: ((زن و توسعه
انسانى)), ((اصول روش شكل دهى به نظريه توسعه اى زن)), ((ابعاد نقش
توسعه اى زن)) و ((مفاهيم اصولى نقش توسعه اى زن)).آنچه در اين
قسمت مىآيد اينها است: ((از امام (ره))), ((زن و توسعه انسانى)),
((وضعيت امروز نظريه پردازى در مقوله زن و توسعه)).
از امام((ره))
شرط آدميت و انصاف و عشق را نگارنده در اين مجال فرجامين نوشتار
خويش از امام((ره)), همانا اين مى بيند و مى يابد كه با مخاطب خويش,
با نسل امروز, با زن امروز, اندكى از امام((ره)) آنچه را يافته است
و ديده است و آموخته است, براى نسل بعدى خويش بگذارد.
دانايان و عارفان گفته اند كه جريان وجودى آدمى تا اوج رستگارى
و فلاح, از خودآگاهى انسانى - اجتماعى, آغاز مى شود تا مرحله
خداآگاهى و خداباورى و دين باورى و درستكارى و به تعبيرى رشد فردى
و تربيت انسانى كه آن را سير من النفس الى الحق گفته اند, تا مرحله
حضور راهبرانه در جامعه به عزم انسان سازى و انسان سازى به قصد
جامعه سازى كه سير من الحق الى الخلق مى گويند و راهبرى خلايق به
سوى خدا كه سير من الخلق مع الخلق الى الحق گفته اند كه جهاد و
كوشش براى خلق و خدمتگزارى مردمان و به رشد رسانيدن آنان در اين
مرحله است تا جايى كه سالك راه در كوران تربيت خلق و راهبرى آنان و
در كوره دردها و رنجهاى هدايت و راهبرى خلق, و ساختن آنان شكل گيرى,
آبديده و پخته مى شود و به ظرافت و ظرفيت و حكمت مى رسد و در اين
فرايند رويش خويش, عجز و اضطرار و فنا در وجود او شكل مى گيرد تا
مرحله اى كه سفر از حق با حق به سوى حق است كه همان اعتصام و توكل
و تفويض و رضا و تسليم و بقا بالله مى باشد.(1)
ما و نسل ما, با امام((ره)) و با زندگى او, اين مراحل ناب
انسانى را دريافته و باور كرده ايم. تحولات و رشد انديشه اى و
اخلاقى او و سلوك انسانى او را در اولين مرحله و دومين مرحله سير و
سلوك انسانى, با آثار فلسفى و فقهى و اخلاقى و با سلوك و سيره اش,
آن گونه كه گواهان صادق نشانمان داده اند, مى توان دانست. حضور
اجتماعى و راهبرى روح و اخلاق و فرهنگ اجتماع جامعه را نيز كه با
امام((ره)) شاهد بوديم. امام ((ره)) مانند بسيارى دانش مآبان به
كنار از قضاياى اجتماعى و دردها و مسائل ملموس جامعه خويش نبود,
عارفى فيلسوف و فقيهى ميان ميدان بوده, در اوج قدرت, پاك زيست و
عاشق و درستكار, مشروعيت ولايت و حكومت و مديريتش را از همين پاكى
و ايمان و درستكاريش وام دار بود و آن مراحل ناب عرفان را هم در
نمازهاى آخرين او, در اشكها و سوزهاى شبهاى او, در شعر و احساس و
سوختن او, در توكلها و توسلهاى, او همه ديديم و باورمان شد. و هم
از اين است كه او را معلم و راهبر و مربى و آموزگارى صالح و مصلح
ديديم و عاشق شديم و فرمان پذير او بوديم. دلها همه بر اين منزلت
انسانيش گواه بودند و داور و به وقت عروج روح و در خاك شدن جسمش
ديديم آدمها, دخترها و پسرها, مردان و بانوانى, حتى نه چندان متشرع,
اما به خود پيچيده از فرط غم و سوز و درد, در بحبوحه و غلغله آن
روزهاى تلخ و آن در خاك درد غلطيدنهاى روزهاى بهشت زهرا.
و بارى اگر انسانيم و اهل انصافيم و عدالت جوى و دادخواه و
انسان باور و آرزومند جامعه اى عزيز, او را و زندگى پاك او را در
عمق ديد و جان و روح و سلوك خويش به عنوان آموزگار آدميت و اجتماع
خواهيم دانست تا به آخر عمر. و به نسلهاى پس از خويش, هويت خواهيم
بخشيد.
بانوى امروز, دختر امروز, زن امروز, پدر داناى خويش و آموزگار
عارف خويش و عارف ميان ميدان خويش(2) را در انديشه, قلب و كردار
خود پاس خواهد داشت. راهبران و همه آدميان پس از او, تا به سزاوارى
شاگردى او را نكنند, ادامه او را توانمند راهپويى و رهبرى نيستند.
زن و توسعه انسانى
توسعه در معناى ايدئولوژيك برگزيده ما, فرايند بهينگى و ارتقا
آگاهانه و جهت يافته و نهادىشده انسانى - اجتماعى جامعه از وضعيت
موجود خويش رو به وضعيت مطلوب پذيرفته شده در چارچوبه الگوى مطلوب
اجتماعى, سياسى, اقتصادى و فرهنگى قابل استنباط از آموزه هاى اسلام,
است. مضمون درونى اين مفهوم, همانا ((تعالى انسانها)) مى باشد.
ابعاد تحول و تعالى مزبور, فراگير حوزه هاى متنوع اجتماعى, فرهنگى,
سياسى و اقتصادى است. در معناى ياد شده, يك نظريه توسعه بر مدار
اعتلاى معانى انسانى و هدايت قابليتهاى نيروى انسانى رو به وضعيت
آرمانى, در چارچوبه الگوى مطلوب اجتماعى مى باشد و الگوى توسعه
يافتگى بر اساس آن الگوى مطلوب, شكل مى گيرد. در اين ديدگاه, نيل
به توسعه پايدار و همه جانبه, در گرو توجه اصولى به نيروى انسانى و
مديريت بهينه منابع انسانى, شكل دهى به عناصر انسانى كارآمد براى
توسعه انسانى, مى باشد. با اين تعريف و اين بينش از توسعه و نقش
نيروى انسانى و پيش نياز ضرورى مشاركت همه انسانها در فرايند توسعه
يافتگى, ضرورت بينش و رويكرد درست و روشن بينانه به زن و توسعه
انسانى معلوم مى شود. جاىجاى آرا امام((ره)) در تبيين آرمانهاى
نهضت اسلامى, مضمون ايدئولوژيك توسعه انسانى را در خود دارد(3) از
اين ديدگاه به ضميمه بينش امام نسبت به مقوله زن, مى توان نگرش
ايشان در زمينه زن و توسعه انسانى استنباط كرد.
وضعيت امروز نظريه پردازى در مقوله ((زن و توسعه))
بسيارى نظريه پردازان در دهه اخير, كوشش نموده اند تا به مقوله
((زن و توسعه)) بپردازند و بر آن بوده اند تا به نوعى ديدگاه
تئوريك و يا كاربردى پيشنهادى خويش را از ((موضوع حضور زن و مشاركت
وى در فرايند توسعه)) به دست دهند. آخرين دستاورد اين كوششها, اينك
همان نظريه ((برابرسازى جنسيتى در ابعاد اقتصادى و غير اقتصادى
توسعه)) مى باشد.(4) تلقى كلان ما در تحليل اين وضعيت آن است كه:
1 - برابرسازى جنسيتى در موضوعاتى مانند منابع و مقدورات,
بهداشت, خدمات و رفاه عمومى, آموزش و پرورش, در ديدگاه ما نيز
پذيرفتنى است و اين به دليل آن است كه اين ديدگاه, برخاسته از همان
نظريه ((عقلانيت فرهنگى)) يا ((مبناى انسانى توسعه)) مى باشد كه
پيشتر گذشت.
2 - نظريه برابرسازى جنسيتى با همان شاخصه هاى پيشنهادى سازمان
ملل, در زمينه هايى مانند امكانات آموزشى, مراقبتهاى بهداشتى,
اشتغال و دستمزد, تغذيه, كار و نيروى كار, ميزان مشاركت, كه اينك
در سطح كشور مطرح است, همه كم يا بيش تلقينهاى ترجمه اى بيش نيستند
و خلاقيتى از سوى مترجمين اين انديشه ها در جهت بومى نمودن اين
ديدگاه و سازگار انداختن آن با ساختار فرهنگى و ايدئولوژيك كشور ما,
مشاهده نمى شود.
3 - نقش توسعه اى زن را در هر دو وجهه موضوع و عامل توسعه بودن
و بهره مند از آثار توسعه بودن, نمى توان و نبايد تنها با
برابرسازى جنسيتى - آن گونه كه آخرين ديدگاههاى موجود توسعه اى مى
انگارند - يكى انگاشت و از بسيارى عناصر توسعه اى زن, مانند عناصر
ارزشى و هنجارى توسعه, واقعيتهاى جنسى, قابليتهاى گوناگون و متفاوت
جنسيتى, گستره چند بعدى توسعه انسانى, چشم پوشيد.
4 - تعبير ((تعالى انسانى)) در تبيين مفهومى توسعه به طور كل و
در تصوير تفصيلى از موضوع زن و توسعه, هنوز در نوع نظريه هاى توسعه
اى زن در درون كشور نيز از تصويرى روشن بينانه, خالص, توانمند و
كارا نسبت به رابطه دين و توسعه و حتى جنبه هاى انسان شناسانه
توسعه خالى است. موضوع تعالى انسانى در آخرين تحليل نظريه هاى
وارداتى همانا ارتقا سطح آموزش و بهداشت و خدمات و رفاه عمومى تلقى
مى شود و از عناصر رشد انسانى و هدايت اجتماعى در خود خبرى ندارند.
فرايند شكل دهى به نظريه توسعه اى زن
دانش پژوهان, نظريه پردازان, دين شناسان و عهده داران هدايت
منابع انسانى نظام و مديران فرهنگى و سياسى و اقتصادى نظام, هنوز
به گونه اى بايسته, فرايند و اصول روش شكل دهى به سياستها و برنامه
هاى اجتماعى موضوعات توسعه اى مربوط به زنان را و به طور معين الگو
و نظريه معين توسعه اى خود ويژه دين شناسانه و بومى به تناسب وضعيت
اجتماعى كشور را, درنيافته اند. لازم است, نگرش كلى خويش را به
فرايند و اصول روش مزبور, به دست دهيم تا معلوم شود چگونه مى توان
آرا و انديشه هاى اجتماعى در مقوله زن را در قالب مدلها و الگوهاى
توسعه اى شكل بخشيد و به تكميل و پيدايش و كارآمدتر نمودن اين
الگوها و انديشه ها, همت گمارد. اين فرايند و اصول روش شكل دهى به
نظريه توسعه اى زن در راستاى فرايند و اصول عام روش شكل دهى به يك
نظريه توسعه اى, مى باشد كه در مجالها ومكتوبات ديگر مبرهن شده و
به دست داده شده اند.(5) در فرايند پيشنهادى مى توان آرا اجتماعى
امام در مقوله زن را در قالب يك نظريه توسعه اى بررسى و تبيين نمود.
فرايند مزبور را در مراحل زير مى توان دريافت:
1 - در اولين گام براى تدوين نظريه توسعه اى زن, بايستى به
تنقيح و تبيين انديشه هاى تئوريك و به ويژه كلامى و برپايه آن
انديشه هاى اعتبارى (به ويژه اخلاقى و فقهى) و انديشه هاى تجربه
پذير (به ويژه در حوزه علوم انسانى و اجتماعى), پرداخت. واقع آن
است كه در لابه لاى آرا و تاليفات نظرى, ايدئولوژيك و علمى موجود,
بسيارى انديشه هاى غير انسانى و ضد توسعه اى و ازجمله مبتنى بر
نوعى جاهليت مردانگارانه(6) درباره زن وجود دارد كه اين آرا و
انديشه ها بى مجامله و توجيه و بى جمود و تحجر بايستى معلوم, نقادى
و پيراسته گردند و ابعاد ناگفته انديشه هاى مربوط به زن و توسعه,
نظام دار و روشمند, تدوين و ارائه گردد. موضوعاتى مانند آفرينش زن,
ماهيت انسانى او, جايگاه و رسالت و نقش و مسووليت و تكاليف انسانى
و اجتماعى او در ديدگاه كلامى و مسائل متنوع حقوقى و تكاليف جنسى و
جنسيتى(7) در ديدگاه فقهى در راستاى آن انديشه هاى كلامى بايد به
درستى منقح و تبيين گردند.
2 - دومين گام, نظام دهى به الگوى مطلوب زن و زنانگى است,
بزنگاه تحقيق و توسعه در موضوع زن در اين مرحله است. تصوير آرمانى
از زن و الگوى مطلوب پيش روى زن امروز كدام است؟ زن الگو كيست؟
الگوى مزبور بايد نشانگر ابعاد رشد انسانى (معرفتى, اخلاقى, رفتارى
و هويت) و ابعاد توسعه اجتماعى (فرهنگى, سياسى, اقتصادى و اجتماعى)
باشد. بينش اسلامى نقش توسعه اى زن, در اين مرحله در گرو كاوش نظام
واره از سنت و زندگانى صديقه طاهره(س), خديجه كبرا(س), زينب كبرا(س)
و ديگر پيشوايان آدميت تا به امروز, شهيده هاى گمنام و بانوان
مجاهد, است. مشكل بزرگ تئوريهاى توسعه اى زنان, اينك و در جهان
امروز, يا از نبود نمونه هاى متعالى عينى الگويى زن يا از نبود
بينشى درست از نمونه هاى عينى الگويى زن, مى باشد. از زمره دلايل
افراطها و تفريطهاى بسيار در انديشه هاى توسعه اى درباره زنان
مانند پيدايش و نضج گرايشهاى فمينيستى, يا وجهه ابزارنگارى زن, يا
اصالت دهى وجهه اقتصادى زن و يا تبعيضها و اصالت دهيهاى جنسيتى
مردان بر زنان يا زنان بر مردان, برخاسته از همين نبود نمونه هاى
الگويى در مكتبهاى اجتماعى غير الهى و عدم توجه و عدم روشن بينى در
پرداخت الگويى نمونه هاى متعالى انسانى در ميان پيروان مكتبهاى
الهى, مى باشد.
3 - در سومين گام, الگوى توسعه اى زن بايد طراحى شود, شاخصه ها
و الگوى توسعه اى زن, از درون الگوى مطلوب زن و زنانگى با توجه به
شرايط محيطى و رفتار سيستم اجتماعى در گذشته و حال, استنباط مى
شوند. بعضى از شاخصه هاى مزبور كيفيت پذير هستند. سطح آموزش,
بهداشت, درآمد و... نمونه اين شاخصه هاى كميت پذيرند. برخى از
شاخصه ها نيز كيفياتى هستند كه هنوز به حوزه كميت پذيرى وارد نشده
اند, شاخصه هاى ارزشى مانند اخلاق, امنيت, آزادى, ايمان و... از
اين قبيل شاخصه ها مى باشند.
4 - چهارمين گام, برآوردها و تحليلهاى توصيفى از وضعيت موجود زن
در جامعه است. بايد واقع بينانه و انسانى به وضعيت امروز زن در
جامعه خويش بنگريم و برحذر از جمود و بينش غير انسانى به مقدورات و
موانع توسعه يافتگى زن مسلمان و ايفاى نقش توسعه اى زن در جامعه
خويش نظرى نقادانه بيفكنيم و وضعيت انسانى (شخصيتى), اجتماعى,
فرهنگى, سياسى و اقتصادى زن امروز را داورى كنيم.
5 - پنجمين گام اساسى, تدوين و ارائه راهبردها و سياستها و
برنامه هاى مديريت وضعيت امروز به سوى وضعيت مطلوب است. اينكه براى
زن امروز از جنبه انسانى, شخصيتى و هويت فردى او چه بايد كرد؟
چگونه بايد با نارساييها و كمبودهاى فرهنگى (آموزشى, پرورشى),
اجتماعى (خدمات يا رفاه عمومى, منزلت اجتماعى), سياسى (مشاركت,
آزادى و...) و اقتصادى (فقر و تبعيض) مربوط به زنان جامعه خويش,
برخورد كرد؟ پس از گذار از مراحل چهارگانه پيشين در اين مرحله,
ممكن است.
ادامه دارد.
پىنوشتها:
1 - براى مثال نگاه كنيد به امام خمينى((ره)), مصباح الهدايه
الى الخلافه و الولايه, ترجمه احمد فهرى, (تهران, انتشارات پيام
آزادى, 1360) و نيز سيدمحمد مهدى طباطبايى بروجردى, رساله فى السير
و السلوك, شرح و توضيح و مقدمه حسن مصطفوى, (تهران, انتشارات مولى,
1361).
2 - تعبيرى وام گرفته از بانو طاهره صفارزاده, انديشمند و شاعر
معاصر.
3 - مانند: مورخه هاى 21 / 12 / 1363 و 21 / 4 / 1359.
4 - براى مثال نگاه كنيد به ژاله شادىطلب, زن در توسعه, مجله زنان,
(تهران, شماره 15 آذر و دى 72, ص8 تا 12) و نيز سوزان لانگه و
ديگران, نقش زنان در توسعه, (تهران, كار مشترك دفتر امور زنان
رياست جمهورى و يونيسف, انتشارات روشنگران, 1372).
5 - براى مثال نگاه كنيد به مقاله ((فرهنگ و انديشه توسعه در
ديدگاهى روش شناختى)), از نگارنده, ارائه شده به اولين سمينار ملى
فرهنگ و توسعه, 1372.
6 - نگاه كنيد به ((زن در دو عرصه سلوك انسانى و مناسبات اجتماعى)),
از نگارنده, مجله پيام زن, (قم, شماره 25, سال 1373, ص25-20).
7 - تكاليف جنسيتى: وظايف بر عهده زن به دليل جايگاه اجتماعى و نقش
اجتماعى او به عنوان يك زن و تكاليف جنسى: وظايف و تكاليف زن به
دليل وضعيت و ساختار بيولوژيك خاص وى.
ماهنامه پيام زن ـ شماره 32 ـ أبان 73 |