جمع بند گذشته
تحقيق كوتاه پيش رو, در فصل اول به تحليل نماى عمومى ((انديشه
اجتماعى امام راحل(ره))) و در فصل دوم از چشم انداز آن انديشه, به
تبيين ((جايگاه زن از موضع نظر ارزشى و هنجارى)) پرداخت. قسمت
پايانى فصل دوم ديدگاه توسعه اى امام(ره) از زن مسلمان بود كه در
اين نوبت به فرجام مى رسد.
انديشه هاى اجتماعى امام پس از پيروزى انقلاب اسلامى نخستين
پايگاه مقبول تدوين ((الگوى كلان مديريت نظام جمهورى اسلامى)) و
طراحى و عرضه ((استراتژى توسعه نظام)) است. شكل دهى به آن ((الگوى
كلان)) و اين ((استراتژى توسعه)), در گرو شناخت درست آرا امام(ره)
در مباحث اجتماعى و انديشه هاى اجتماعى امام(ره) است. بخشى نظرگير
از آرا و انديشه هاى ياد شده, ديدگاه و انديشه هاى امام(ره) درباره
((زن)) است. نگارنده در اين تحقيق, نگاهى فشرده به ديدگاه توصيفى,
ارزشى و راهبردى امام از زن مسلمان دارد.
فرايند شكل گيرى نظريه توسعه اى زن - كه از منظر همين فرايند مى
توان روند شكل يابى انديشه توسعه اى زن در ديدگاه امام(ره) را به
دست داد - در پنج مرحله دانسته شد. مراحل ياد شده عبارتنداز:
1 ـ تنقيح و تبيين مبانى تئوريك و فكرى (مبانى معرفت شناختى -
روش شناختى و حوزه هاى علوم و معارف درون دينى و بيرون دينى ناظر
به پديده تحول توسعه اى)
2 ـ طراحى و تدوين الگوى مطلوب فردى و اجتماعى زن الگو
3 ـ طراحى و تدوين الگوى عملى توسعه اى زن امروز
4 ـ برآوردها و تحليلهاى توصيفى از وضعيت موجود زن در دنياى
معاصر و كشور ما
5 ـ ارائه راهبردها و سياستها و برنامه هاى مديريت وضعيت امروز
زن رو به رهيافها و آرمانها و غايات توسعه اى نظام براى زن مسلمان.
انديشه توسعه اى زن در ديدگاه امام(ره) در اين فرايند مى تواند
تحليل و شناخته شود. مقاله در اين آخرين فراز خويش اين فرايند را
مرور مى كند.
مبانى شناختى نگرش توسعه اى به زن در ديدگاه امام(ره)
هر ((نگرش و ايدئولوژى توسعه)), براساس و وام دار يك ((پايگاه و
دستگاه ادراكى)) خاص است. حوزه هاى معرفتى و ادراكى مورد پذيرش كه
زيرساز و سازگار با يك مكتب و نظريه توسعه هستند, در چارچوبه ((انديشه
اجتماعى)) و يا يكى از زيربخشهاى آن (انديشه سياسى, انديشه اقتصادى
و انديشه فرهنگى), تفسيرگر و توصيف كننده يك ((سيستم اجتماعى)) خاص
يا ((نظام مطلوب اجتماعى)) (يا سياسى, اقتصادى و فرهنگى) مى باشند.
مبانى شناختى نگرش توسعه, فراگير سه حوزه ادراكى زير است:
1 ـ انديشه هاى نظرى يا فلسفى - كلامى
2 ـ انديشه هاى ارزشى و حقوقى
3 ـ انديشه هاى تجربى
اين حوزه هاى معرفتى, خود داراى زيربناهاى تئوريك ((معرفت
شناختى)) و ((روش شناختى)) هستند. مبانى شناختى نگرش توسعه اى
امام(ره), بطور عام, زيرساز نظرى ديدگاه توسعه اى ايشان نسبت به زن
نيز مى باشد. بالندگى نگرش توسعه اى به زن در ميان يك جامعه در گرو
رويش و شكوفايى انديشه هاى اجتماعى و به ويژه زيرسازهاى تئوريك آن
است.
1 - در بخش مبانى معرفت شناختى تفكر توسعه, دو دستاورد اصلى
نهضت اصلاحى امام(ره) عبارتنداز:
الف ـ احيا انديشه اجتماعى اسلام
ب ـ نگاه تازه اى كه امام از حوزه هاى معرفت درون دينى ـ به
ويژه ((كلام)) و ((فقه)) و ((اصل اجتهاد در حوزه احكام و مباحث
اجتماعى)) ـ به دست دادند.
در طول تاريخ فكر دين, امكان و عرصه حضور عملى براى انديشه هاى
اجتماعى اسلام وجود نداشت و لذا برخى از دانشوران دين شناس ما از
امور اجتماعى به دور بوده اند و هرگاه كوشش و تلاشى از سوى اين
دانشوران مى رفته است, بيشتر محدود به زمان خود و تحت تاثير پيش
نگرشهاى آنان بوده است. هنگام انقلاب اسلامى نيز نوع انديشه ها و
افكار رايج در حوزه هاى علمى - به جز اندكى ـ خالى از بينشها و
گرايشهاى اجتماعى بود به گونه اى كه حتى تصويرى روشن از انقلاب
اسلامى در نزد نوع دانشوران حوزه ديده نمى شد و درست در اين هنگامه
و اين شرايط است كه امام راحل و انديشه هاى بالنده او ميدان دار
حضور اجتماعى دين, مى شود.
پس از انقلاب اسلامى و در دو دهه حيات نظام جمهورى اسلامى نيز
آن گونه كه بايد و شايد از سوى دانشوران حوزه هاى علمى كوششى
نظرگير براى تدوين الگوى كلان و استراتژى توسعه نظام جمهورى اسلامى
بر اساس اهداف اجتماعى اسلام انجام نپذيرفت و بيشترين بار اين كوشش
و تلاش بر دوش امام راحل(ره) بود. اين رويكرد احياگرانه امام چشم
اندازهاى ارجمندى از مسائل معرفت شناختى بسيارى را پيش روى نسل
امروز گشود, ديدگاههايى عزتآفرين در زمينه هايى مانند نسبت دين و
اجتماع, ديانت و سياست, نقش دين در مديريت اجتماعى, جايگاه علوم و
معارف دينى در حكومت و مديريت, رابطه تخصص و تعهد, نسبت دين با
انديشه ها و دانشهاى بشرى و ...
براساس اين ديدگاه معرفت شناختى است كه امام(ره) در برابر حوادث
نو به نو شونده اجتماعى (حوادث واقعه), از موضع يك انديشه جامع
الشرايط براى مديريت اين حوادث, به استنباط قانونمنديهاى اجتماعى
اسلام, مى پرداخت و آنها را ارائه مى نمود. اين كوشش معرفت شناختى
امام را مى توان در حوزه ((فلسفه علوم اجتماعى)) جاى دارد.
در قلمرو اين زمينه سازى حضور ((انديشه اجتماعى اسلام)) در
ميدان ((واقعيات روزآمد اجتماعى)), امام(ره) بطور خاص, كوشش بر
تبيين وجهه اجتماعى و حكومتى فقه داشتند كه اين خود, در حوزه ((فلسفه
علم فقه)) جاى دارد.
در ((فلسفه علم فقه)), مانند حوزه هاى ديگر معرفت شناسى علوم,
دو ديدگاه تحليلى نسبت به علم فقه هست كه حضرت امام(ره) هر دو اين
ديدگاهها را به دست داده اند:
ـ ديدگاه مفهومى يا پيشينى از علم فقه
ديدگاه مفهومى يا پيشينى از علم فقه, شناخت علم فقه و تحليل آن
با توجه به ماهيت مفهومى آن قبل از مقام تحقق آن و تنها از جنبه
وجود ذهنى آن است. ديدگاه پيشينى امام(ره) از علم فقه, نقش ارجمند
اصلاحى ايشان در حوزه فكر دينى را نشان مى دهد. در اين ديدگاه, علم
فقه ـ به طور خاص در بخش فقه عمومى ـ دانش استنباط قوانين كلى حاكم
بر فرايند تحول توسعه اى مى باشد.
((حكومت در نظر مجتهد واقعى, فلسفه عملى تمامى فقه در تمامى
زواياى زندگى بشريت است. حكومت نشان دهنده جنبه عملى فقه در برخورد
با تمامى معضلات اجتماعى و سياسى و اقتصادى و فرهنگى است. فقه
تئورى واقعى و كامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است)).(3)
ـ ديدگاه تحققى يا پسينى از علم فقه
ديدگاه تحققى يا پسينى از علم فقه, داورى درباره فقه و تحليل و
برآورد آن است, آن گونه كه اين حوزه معرفتى در طول تاريخ علم رخ
نموده و تحقق يافته است. امام براساس آن ديدگاه عام معرفت شناسى و
آن بينش مفهومى و پيشينى از علم فقه و با نظر به واقعيتهاى موجود
پيش روى علم فقه و جايگاه موجود علم فقه در ميان كليت علوم و معارف
درون دينى و پرسشهاى پيش روى آن, موضع نظر خويش را درباره فقه و
اجتهاد مصطلح به دست مى دهند:
((زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند))(4)
((اجتهاد مصطلح براى اداره جامعه كافى نيست))(5)
فاصله ميان اجتهاد مصطلح با فقه و اجتهاد مطلوب و مورد نظر حضرت
امام(ره), فاصله اى است كه ((فقه مصطلح)) با ((علم استنباط احكام
كلى حاكم بر تحول توسعه اى)) دارد.
با اين نكته كه به اجمال دانسته باشد, مى توان دريافت كه ((زن و
پايگاه و نقش و كاركرد توسعه اى او)), در موضع نظر ((اجتهاد و فقه
مصطلح و رايج حوزه هاى علمى)) و ((اجتهاد و فقه مورد نظر حضرت امام)),
دو تحليل متفاوت دارند. اجتهاد مصطلح در ديدگاهى كه امام(ره) به
دست مى دهند, براى تبيين و ارائه ((نقش توسعه اى)) و ((الگوى توسعه
اى)) زنان كافى نيست. اين نكته دريافتى از آن روست كه موضوع توسعه
به طور عام و موضوع زن و توسعه به طور خاص, از زير مجموعه هاى بحث
مديريت اجتماعى است. عدم تكاپوى يك سطح معرفتى در كفاف ((مديريت
اجتماعى)) به ناگزير به موضوع ((مديريت تحول توسعه اى)) نيز تسرى
مى كند. تاثيرات زمان, مكان و عقل در تحول اجتهاد, نسبت استنباط
احكام با موضوع مصلحت نظام, علل حصول تغيير در استنباط احكام,
عدالت اجتماعى به مثابه محور تفكر فقه عمومى در استنباط احكام,
نمونه هايى از دستاوردهاى معرفت شناختى انديشه امام در كارآمد
ساختن ((اجتهاد دينى)) براى ((مديريت اجتماعى)) و ((تحول توسعه اى))
است.
2ـ حوزه هاى علوم و معارف درون دينى ناظر به امر تحول توسعه اى
در ديدگاه امام(ره)
امام(ره) براساس مبانى معرفت شناختى انديشه اجتماعى و فكر توسعه
مورد پذيرش خويش و در راستاى فكر اجتماعى و بينش توسعه اى خويش
داراى ديدگاه و بينشى خاص نسبت به موضوعات حوزه هاى معارف درون
دينى به ويژه ادراكات و دانشهاى نظرى (فلسفى, كلامى و عرفانى) و
دانشهاى ارزشى و حقوقى (اخلاقى فقهى), است. در بخشهاى وسيعى از
ديدگاههاى كلامى و فقهى امام راحل, عناصر و شاخصه هاى كليدى تفكر
اجتماعى پويا و انديشه ناظر به تحول توسعه اى به چشم مى خورد, به
مدد همين عناصر و شاخصه ها است كه, امام(ره) به گونه اى ممتاز از
ديگر دانشوران حوزه و فقيهان و متكلمان, اين بينش پذيرا و تبيين گر
پايگاه و نقش اجتماعى و توسعه اى زن را ارائه مى كند.
2ـ1ـ مبانى نظرى فكر اجتماعى و انديشه توسعه در ديدگاه امام(ره)
هر انديشه اجتماعى و زيرمجموعه هاى فرهنگى, سياسى و اقتصادى آن
داراى بخش مبانى نظرى (فلسفى, كلامى و عرفانى) خاص, مى باشد. اين
مبانى در بردارنده ديدگاه تجريدى و ذهنى و نظرى از خدا, انسان,
جامعه, جهان و تاريخ مى باشد. امام بر پايه بينش دينى خويش عناصر
اصلى اين زيرساز نظرى را نشان مى دهند. موضوعات و مسايلى مانند
اهداف اجتماعى اسلام, آرمانهاى پيامبران و امامان و مصلحان از
حركتها و و نهضتهاى اجتماعى, مديريت و ولايت نظام اجتماعى,
مسووليتها و وظايف رهبران در برابر جامعه و جامعه اسلامى در برابر
نظام رهبرى, برخى از اين عناصر مى باشند كه امام راحل در جاى جاى
انديشه و سخنان خود به آن نظر دارند.(6)
2ـ2ـ بخش انديشه هاى ارزشى و حقوقى (اخلاقى ـ فقهى) فكر اجتماعى
و انديشه توسعه در ديدگاه امام
آراو ديدگاههاى اخلاقى ـ فقهى امام در راستاى انديشه هاى نظرى
ايشان, نقش كارآمدى در سازمان يابى انديشه اجتماعى ايشان داشته است.
بينشهاى معرفت شناختى و پايگاههاى نظرى و روشهاى خاص استنباطى حضرت
امام(ره) و مكانيزم خاص مورد نظر ايشان در استنباط احكام و
قانونمنديهاى اجتماعى, ابزار اصلى استنباط احكام اجتماعى و شكل
گيرى فتاواى ايشان در امور و مسايل اجتماعى, مى باشد. عناصر يا
دشده به ضميمه حوادث نو به نو شنونده معاصر, دست مايه هاى عمده
تحولات فتوايى حضرت امام(ره) در موضوعات و مسايل اجتماعى بوده است.
فتاواى ناظر به موضوعات اجتماعى و پديده هاى جديد زمان ـ مكان,
احكام حكومتى, احكام مصلحت, تاكيد بر نقش محورى عدالت اجتماعى در
فتاواى ايشان نمونه هاى انديشه فقهى نسبت يافته با تفكر توسعه در
بينش و نظر امام(ره) است.(7)
الگوى مطلوب روانشناختى ـ جامعه شناختى توسعه اى زن در ديدگاه
امام
طرح سيستم و زيرمجموعه هاى آن, عبارت است از مجموعه رهيافتها و
اصول ثابت ارزشى و هنجارى كه براى تحول و گذار از وضعيت موجود
اجتماعى به سوى آرمان برگزيده, در قالب يك الگوى سيستمى شكل مى
گيرد. هر نوع سيستم مطلوب و برگزيده اجتماعى (و زيرسيستمهاى فرهنگى,
سياسى و اقتصادى آن) الگوى عملى خاصى را براى توسعه پيشنهاد مى
كنند. در حقيقت طرح سيستم اجتماعى و زيرسيستمهاى آن, الگوى ساختمان
مطلوب سيستم اجتماعى براى نظام دادن به مجموعه اصول ثابت توسعه
يافتگى است. در قالب الگوى نمونه سازى شده وضع مطلوب اجتماعى,
تصوير آرمانى جامعه اسلامى و از جمله زن مسلمان به دست داده مى شود.
الگوى مطلوب زن و زنانگى در دو وجهه فردى ( در ابعاد تربيتى,
فكرى, روحى و رفتارى) و اجتماعى (در ابعاد فرهنگى, سياسى و اقتصادى),
از عومل نظام واره الگوى مطلوب اجتماعى است. هر الگوى مطلوب سيستم
اجتماعى, بايستى الگوى مطلوب زن و زنانگى را نيز در خود داشته باشد.
ديدگاه امام از الگوى مطلوب زن و زنانگى در چارچوبه الگوى سيستم
مطلوب اجتماعى, سياسى, اقتصادى و فرهنگى اسلام, داراى دو بخش اصلى
مى باشد كه پيشتر نيز اندكى توضيح گرفته است.
1ـ آموزه هاى قرآن كريم و تعاليم پيامبر اكرم(ص), زهراى مرضيه(س)
و امامان معصوم, منابع حقيقى و سره استنباط سيستم مطلوب اجتماعى,
سياسى, فرهنگى و اقتصادى است. به اين قرار, مدار انديشه امام در
تصويردهى از الگوى مطلوب زن مسلمان, تعاليم اوليا معصومين(ع) به
طور عام و سنت و زندگانى دو بانوى بزرگ صديقه طاهره(س) و زينب
كبرى(س) به طور خاص, مى باشد.
((مبارك باد بر ملت عظيم الشان ايران به ويژه زنان بزرگوار, روز
مبارك زن, روز شرافتمند عنصر تابناكى كه زيربناى فضيلتهاى انسانى و
ارزشهاى والاى خليفه الله در جهان است. و مبارك تر و پربارتر,
انتخاب بسيار والاى روز بيستم جمادىالثانى است. روز پرافتخار ولادت
زنى كه از معجزات و افتخارات عالم وجود است. زنى كه در حجره اى
كوچك و خانه اى محقر انسانهايى تربيت كرد كه نورشان از بسيط خاك تا
آن سوى افلاك, و از عالم ملك تا آن سوى ملكوت اعلى مى درخشد. صلوات
و سلام خداوند تعالى بر اين حجره محقرى كه جلوگاه نور عظمت الهى و
پرورشگاه زبدگان اولاد آدم است))(8)
((تمام ابعادى كه براى زن متصور است و براى يك انسان متصور است
در فاطمه زهرا سلام الله عليها جلوه كرده بوده است .... يك انسان
به تمام معنا انسان, تمام نسخه انسانيت, تمام حقيقيت زن, تمام
حقيقت انسان))(9)
((زن يك همچو مقامى بايد داشته باشد زنهاى عصر ما بحمدالله شبيه
به همانها هستند...))(10)
2ـ سيستم و نظام مطلوب اجتماعى, سياسى, اقتصادى و فرهنگى از
تعاليم اسلامى استنباط مى شود. انديشه هاى امام راحل بسيارى از
عناصر سيستمى اين نظام مطلوب را فهرست كرده است.
ـ در تبيين سيستم فرهنگى اسلام تاكيد بر ((اصل عبوديت و بندگى
خداوند)) و نفى تسلط غير, اصل كرامت انسان و خليفه اللهى او)), ((منزلت
علم و عقل)), ((ديدگاه طريقى نسبت به دنيا)), ((نظام قانونى)), ((حرمت
و منزلت ايمان و تقوا)) و...(11)
ـ در تبيين سيستم سياسى اسلام, تاكيد بر ((اصل جريان ولايت الهى)),
((ولايت فقيه)), ((اصالتمندى ولايت دين در عرصه مديريت نظام)), ((جريان
دهى همه جانبه قسط و عدالت)) و...(12)
ـ در تبيين سيستم اقتصادى اسلام, ((تاكيد بر اصل براندازى فقر و
تكاثر و انواع مظاهر آن)), ((عدالت اجتماعى)), ((نفى ربا و استثمار))(13)
نظام مطلوب اجتماعى, فرهنگى, سياسى و اقتصادى زن مسلمان و به
تعبيرى ابعاد فردى و اجتماعى زن الگو در چارچوبه اين نظامهاى تعريف
شده مطلوب شكل مى گيرند, و اين منطق بعينه در انديشه و ديدگاههاى
ارزشى ـ فقهى امام جارى است. تصويرى كه پيشتر از پايگاه و نقش
اجتماعى, سياسى, اقتصادى و فرهنگى زن مسلمان از ديدگاه امام(ره)
فهرست و تحليل شد(14) دقيقا در بستر همين تصوير پيشنهادى امام از
نظامهاى مطلوب اجتماعى, شكل گرفته و جاىگير است.
وضعيت امروز توسعه اى زنان در بينش و انديشه امام(ره)
يك نظريه كاربردى توسعه, علاوه بر ارائه يك الگوى مطلوب اجتماعى
بايستى تصويرى تحليلى و توضيحى از وضعيت موجود سيستم اجتماعى به
دست دهد بخشهاى اصلى مورد نظر در برآورد توصيفى عبارتند از:
- ساخت اجتماعى (روابط پايدار اجتماعى) و زيرمجموعه هاى آن (روابط
پايدار بين اجزا حوزه هاى سياست, فرهنگ و اقتصاد)
- فرهنگ اجتماعى (نگرشهاى فردى و گروهى و گرايشها نسبت به ساخت
اجتماعى)
رفتار اجتماعى (عمل معطوف به مبانى ساخت اجتماعى)
- فرآينده اجتماعى (نحوه كار متداول ساخت اجتماعى).
امام(ره) در تحليل توصيفى از زن امروز, تصويرى نقادانه از زن در
جهان امروز و پيش از انقلاب اسلامى و از زن در نهضت اسلامى و حيات
نظام جمهورى اسلامى, ارائه مى دهد. به لحاظ متد تحقيقات توصيفى از
آن جا كه عرصه هاى متعلذق توسعه حاوى عناصر تاريخى هستند, امام بر
كاربرد بينش و روش تاريخى در شناخت وضعيت موجود زنان تاكيد دارند,
بدين رو به شناخت پيشينه تاريخى وضعيت زنان اصرار مى ورزند.
1 ـ زنان در جهان امروز پيش از انقلاب اسلامى در ديدگاه
امام(ره)
1 ـ 1 ـ وضعيت سياسى زنان پيش از انقلاب اسلامى
((مع الاسف زن در دو مرحله مظلوم بوده است: يكى در جاهليت مظلوم
بود و اسلام منت گذاشت بر انسان, و زن را از آن مظلوميتى كه در
جاهليت داشت بيرون كشيد; و مرحله جاهليت مرحله اى بود كه زن را مثل
حيوانات بلكه پايين تر از او,[ مى دانستند]. اسلام زن را از آن
لجنزار جاهليت بيرون كشيد. در يك موقع ديگر در ايران ما زن مظلوم
شد و آن دوره شاه سابق و شاه لاحق بود. با اسم اينكه زن را مى
خواهند آزاد كنند, ظلمها كردند به زن; زن را از مقام شرافت و عزت
كه داشت پايين كشيدند(15) ... 50 سال جنايت آن هم با فرياد عدالت
اجتماعى, 50 سال اختناق آن هم با فرياد: ((آزادى زنان و آزادى
مردان))(16)
((اينكه مطرح مى كردند[ رژيم سابق] كه بله ما ((زنان)) و ((مردان))
را آزاد كرديم, مثلا پانزده ميليون زن را آزاد كرديم. آن آزادى كه
آن ها خواستند چه بود؟ مردها آزاد بودند تا زنها آزاد باشند))؟!!(17)
((... وقتى كه ملاحظه مى كنيد خانمها را كه از آن وضعى كه سابق
مى خواستند برايشان پيش بياورند به اسم: ((آزادى زنان)) و ((آزادى
مردان)), فهميدند همه اش حقه است و بازى. نه مردها آزاد بودند در
زمان ايشان, نه زنها, نه مطبوعات, نه راديو, ... آزادى در كار نبود,
اسم و صحبتش و تبليغاتش زياد بود))(18)
امام(ره) با تاكيد بر ابعاد گوناگون وضعيت سياسى زنان در كشور
از جمله بر اين نكته تاكيد دارند كه وضعيت سياسى امروز زنان بجز
عقبه تاريخى پيش از انقلاب تا عصر جاهليت, محاط در نظام جهانى سلطه
است و در تاثير متقابل با آنها بسر مى برد.
1 ـ 2 ـ وضعيت فرهنگى زنان در جهان امروز و پيش از انقلاب
اسلامى
امام(ره) در تحليل وضعيت زنان در جهان امروز و پيش از انقلاب
اسلامى, معضل چندگرايى فرهنگى و شكاف تمدنى در سطح جامعه و
واافتادگى وضعيت زنان را از فرهنگ ناب اسلامى به دليل حضور غالب
فرهنگ غربى و فرهنگ سلطه شاهنشاهى, توضيح مى دهند:
((آن قدر كه انحطاط براى زنها در اين قرن شد, معلوم نيست كه در
قرن جاهليت شده باشد.(19) زن را[ در دوره شاه سابق و شاه لاحق] از
آن مقام معنويت كه داشت شى كردند(20), از مقام انسانيت زن را فرو
كشيدند به مرتبه يك حيوان(21) دوره اختناق مى خواست زنان جنگجوى ما
را ننگجو بار آورد, ولى خدا نخواست. اينها, مى خواستند با زن مثل
يك شى و مثل يك متاع رفتار كنند(22) از خيانتهاى بزرگى كه به ملت
ما شد اين بود كه نيروى انسانى ما را از دست گرفتند, نيروى جوانان
ما را به عقب راندند, نيروى بانوان ما را به عقب راندند و بانوان
ما را منحط كردند, خيانت كردند بر ملت ما, بانوان ما را ملعبه
كردند, بانوان ما را مثل عروسكها كردند(23) همه چيزمان را از دست
داديم به واسطه آنها با فريادهاى تمدن بزرگ, 50 سال بى فرهنگى آن
هم با فرياد فرهنگ كذا(24) اين همه مراكز فحشا كه اينها درست كردند
و دامن به آنها زدند, تبليغات كردند, روزنامه ها و مجلاتشان, راديو
و تلويزيونشان دامن زدند به اين مراكز و به اين فساد))(25)
1 ـ 3 ـ وضعيت اقتصادى زنان پيش از انقلاب اسلامى
تحليل وضعيت اقتصادى زنان پيش از انقلاب اسلامى در مقايسه با
تاكيد امام به وضعيت نابسامان فرهنگى - سياسى زنان, كمتر مورد نظر
حضرت امام(ره) بوده است. به اينحال بر محورهاى نظرگيرى, نظرها و
برآوردهايى داشته اند:
اينها 50 سال بر ما حكومت جابرانه كردند و همه چيزمان را از دست
داديم به واسطه آنها ... 50 سال جنايت آن هم با فرياد عدالت
اجتماعى ... اينها همه چيز ما را شكستند و از بين بردند, خزانه ما
تهى شد(26) به من مراجعه مى شد و راجع به اينكه مى خواهيم فلان جا
آب انبار بسازيم, مردمش آب ندارد, اين زنها از يك فرسخى بايد بروند
آنجا آب بياورند; وقتى آب ندارند, برق دارند؟ آسفالت دارند؟ هيچ
چيز ندارند ... اين زن بيچاره در زمستان سرد بايد اينطورى بيايد تا
آب پيدا كند براى بچه هايش, فقرشان چيست؟(20)
2 ـ زنان در كوران نهضت اسلامى و حيات نظام جمهورى اسلامى در
ديدگاه امام(ره)
2 ـ 1 ـ وضعيت سياسى زنان در نهضت اسلامى از نگاه امام(ره)
تحليل امام از وضعيت سياسى زنان مسلمان پس از انقلاب اسلامى,
داراى شاخصه هايى مانند فهرست زير است:
- قيام و مبارزات سياسى زنان مسلمان در حركتهاى اسلامى جهان
اسلام(28)
- قيام و مبارزات سياسى زنان مسلمان در انقلاب اسلامى ايران(29)
- نقش سياسى زنان مسلمان در جنبشهاى صدساله اخير (در نهضتهاى
مشروطه و تنباكو)(30)
- نقش شهادت طلبى زنان مسلمان در نهضت و حكومت اسلامى(31)
- همراهى زنان و مردان در مبارزات سياسى(32)
- پيشگامى زنان و نقش رهبرى آنان در قيام و نهضت اسلامى
ايران(33)
- نقش انگيزش زنان مسلمان در جهت دهى به حركت و مبارزات سياسى
مردان(34)
- نقش ايثار و گذشت و فداكارى مادران شهدا(35)
((امروز است كه تمام ملت ما, چه بانوان محترم و چه برادران, در
سرنوشت خودشان دخالت مى كنند. آنها مدعى بودند كه ما نيمى از جمعيت
را آزاد كرديم. با اسم آزادى نيمى از جمعيت, تمام جمعيت را از
آزادى محروم كردند. شما امروز آزاد هستيد. همه برادران و خواهران
امروز آزادند و آزادانه از دولت انتقاد مى كنند. اين نهضت شما را
آزاد كرد ... حالا آزادانه در اينجا مجتمع هستيد و آزادانه مسايل
سياسى و اجتماعى ملت را طرح مى كنيد.))(36) ((من از شما بانوان
محترم ... تشكر مى كنم كه با روى گشاده و با روحيه قوى با من مواجه
هستيد و به مخالفين نهضت, با شجاعت, استقامت نمايش مى دهيد كه شما
شيرزنان ... در راه اسلام و در راه كشور اسلامى براى فداكارى و
براى مجاهدت حاضريد.))(37)
2 ـ 2 ـ وضعيت فرهنگى زنان در نهضت اسلامى از ديدگاه امام
از تحليل توصيفى امام از وضعيت فرهنگى زنان در نهضت اسلامى,
وحدت و هماهنگى درون فرهنگى در راستاى فرهنگ اسلامى, فراگيرى هدايت
كننده فرهنگ اسلام در برابر مسايل و معضلات روزآمد اجتماعى پيش روى
زنان, نقش مذهب و كارآمدى آن در توسعه امور زنان, وحدت هويت فرهنگى
و ... ديده مى شود.
[))در] جامعه ما بانوان زمان محمدرضا و رضا برگشتند به يك
بانوانى كه زينب گونه شدند و تابع فاطمه(س), آن روز تابع آرايش
اروپايى بودند و بايد از اروپا طرح لباس بيايد, امروز تابع مكتب
هستند و آنچه اسلام مى پسندد مقبول است. و اين يك تحولى است كه
بالاترين تحولات است در جامعه ما(38) امروز ارزش, ارزش انسانى است,
ارزش اخلاقى است. ارزش انسانى كه به واسطه همين تحول در قشر بانوان,
ديگر آنهايى كه با آرايش فاسد و لباسهاى فاخر مى خواستند فخرفروشى
كنند در بين جامعه نسوان, محكومند و خجالت زده اند.(39) امروز به
بركت نهضت اسلامى, زن عضو موثر جامعه, تا حدودى مقام خود را يافته
است ... از يك عده معدود در رده بالا ... كه بگذريم زنان شيردل و
متعهد ... به ساختن خود در علم و فرهنگ پرداخته اند و شما شهر و
روستايى را نمى يابيد جز آنكه در آنها جمعيتهايى فرهنگى و علمى از
زنهاى متعهد و بانوان اسلامى ارجمند بوجود آمده است.))(40)
2 ـ 3 ـ وضعيت اقتصادى زنان در نهضت اسلامى
از نگاه امام
امام(ره) ـ همانگونه كه پيشتر گذشت ـ در تحليل وضعيت زنان بيشتر
به ابعاد فرهنگى ـ سياسى نظر داشته اند. اين نكته, بيشتر به دليل
آن بوده است كه از ديدگاه حضرت امام(ره), فعاليت اقتصادى, مهمترين
معرف پايگاه زنان در جامعه اسلامى نيست. دو شاخص عمده وضعيت
اقتصادى زنان در نظام جمهورى اسلامى عبارت از حق كار و انتخاب شغل
براى زنان (41) و نيز فعاليت اقتصادى آنان در جمهورى اسلامى(42) مى
باشد.
با آنچه گذشت اينك تصويرى به اجمال از شرايط و وضعيت توصيفى
زنان در ديدگاه توسعه اى امام به دست آمد. الگوى توسعه نظام تحت
تاثير شرايط محيطى, شرايط درونى, تغييرات ساختار و رفتار نظام در
گذشته و حال از الگوى مطلوب برگزيده, تدوين مى گردد. امام(ره) با
اين تصوير از شرايط محيطى و درونى زنان در جهان معاصر, پيش از
انقلاب اسلامى و در نهضت اسلامى راهبردهاى توسعه يافتگى در ديدگاه
خويش را پيشنهاد مى كنند.
الگوى عملى توسعه نظام و جايگاه توسعه اى زن در انديشه امام
الگوى توسعه اى يك نظام عبارت است از وضعيتى فرضى از يك نظام كه
اجزا معين آن داراى هنجار و مطلوبيت برخاسته از يك الگوى نظام واره
باشد كه اين الگو براساس هدف غايى يا غايات توسعه اى (تبيين شده در
الگوى نظام مطلوب) و با توجه به تغييرات محيطى, پيش بينى شده و در
جهت ايجاد بيشترين سازگارى ميان موضع و وضعيت نظام و يا اميد حصول
و بروز رفتارى مطلوب, از نظام طرح ريزى مى شود. ((الگوى توسعه نظام))
نه تنها تحت تاثير ((شرايط محيطى)), ((شرايط درونى)), ((تغييرات
ساختار و رفتار نظام در گذشته)), ((هدف غايى)) و ((نظام ارزشى حاكم
بر آن)) مى باشد, بلكه سازگارى و تناسب ميان اجزاى آن نيز به لحاظ
ارتباط نظام يافته اجزاى خود سيستم, لازم و ضرورى است.
الگوى عملى توسعه اى زنان در چارچوبه تعريفى كه از الگوى عملى
توسعه نظام شد, عبارت از دستگاه يا سيستمى از شاخصه هاى راهبردى و
كليدى مديريت و جهت دهى وضعيت موجود زنان به سوى غايات توسعه اى
تعريف شده براى زنان - براساس الگوى مطلوب زن و زنانگى و تصوير
تفصيلى از زن الگو ـ مى باشد.
حجم بسيارى از تعاليم امام راحل(ره), متغيرها و شاخصهاى برگزيده
ايشان و عملكردهاى ايشان است كه به تناسب شرايط خاص سياسى ـ
اجتماعى كشور ـ از 15 خرداد 42 تا هنگام رحلت ملكوتيش ـ از چارچوبه
الگوى اجتماعى موردنظرشان برخاسته است. و همينها شاخصهاى كليدى
مديريت توسعه نظام اند. در همين راستا شاخصهاى درونى الگوى توسعه
زن و تئورى خاص شكل دهنده به مجموعه اين شاخصها, نيز مى توانند در
انديشه هاى امام(ره) شناسايى و فهرست شوند.
1 ـ الگوى عملى توسعه يافتگى در ديدگاه امام
الگوى عملى توسعه يافتگى به عنوان متكا و مبناى الگوى عملى
توسعه زنان موردنظر است. امام(ره) به بسيارى از عناصر درونى هر دو
الگو نظر دارند. مى توان گفت نوع بيانات توصيه اى امام پس از
انقلاب اسلامى ـ به ويژه با توجه به اينكه امام به عناصر نظرگير و
راهبردى نظام, تاكيد داشته اند ـ گزارشگر عناصر الگوى توسعه نظام
اند.
- درباره الگوى توسعه سياسى و تاكيد بر شاخصه هايى مانند آزادى
و امنيت سياسى, گسترش نهادهاى سياسى, نهادينگى ساختار سياسى, گسترش
اراده عمومى, حفظ نظام و سلسله مراتب, وحدت صفوف, تحول ادارى(43)
- درباره الگوى توسعه فرهنگى و تاكيد بر شاخصه هايى مانند توسعه
آموزش و پرورش, آزادى خلاقيت فرهنگى, توسعه اخلاق و حقوق سياسى,
گسترش نقش رسانه ها و آزادى مطلبوعات, الگوى دينى توسعه, ولايت
فقيه و فقه سالارى, آخرت گرايى, جامعه خواهى (در مقابل فردگرايى
مطلق و جامعه گرايى مطلق)(44)
- درباره الگوى توسعه اقتصادى و تاكيد بر شاخصه هايى مانند
فقرزدايى, كاهش وابستگى اقتصادى با تاكيد بر خودكفايى, تعادل در
توزيع درآمدها, نفى تبعيض طبقاتى, قناعت, كم كارىزدايى, سودآورى
كنترل شده.
2 ـ الگوى عملى توسعه زنان در ديدگاه امام(ره)
- فهرستى از نمونه شاخصهاى توسعه يافتگى زنان در ديدگاه امام(ره)
عبارتند از:
در الگوى توسعه يافتگى سياسى شاخصهايى مانند: مشاركت افزونتر در
معادلات سياسى, آزدى فعاليت سياسى, نقش فرهنگى آنان در جهت دهى
فعاليتهاى سياسى مردان(46)
دليل مخالفت امام با آزادسازيهاى سياسى ادعايى رژيم سابق براى
زنان و تاكيد بر اين آزاديها در نظام اسلامى به دليل تفاوت شرايط و
الگوهاى سياسى در دو نظام سابق و جمهورى اسلامى بوده است.(47)
- در الگوى توسعه يافتگى اقتصادى زنان شاخصه هايى مانند: حق
انتخاب شغل اقتصادى, حضور ضرورى در توسعه بخش صنعت و كشاورزى با
تاكيد بر نقش آموزشى و فرهنگى زنان در مقايسه با بخش اقتصاد(49)
بسيار نوشتيم ليك به اجمال گذشت و حق آن بزرگ ادا نشد. روح
پالايش يافته روح الله در آسمان قرب و لقا الهى از بسيجيانش شاد
باد و او خود شفيع ما در خدمتگزارى صادقانه به آرمانهاى انقلاب
باشد. عذر كوتاهى در تبيين سزاوار انديشه هاى او را داريم.
پىنوشتها:
1 ـ براى آشنايى افزونتر با مدل تحليلى پيشنهادى و فرايند درونى
تفكر توسعه مى توانيد نگاه كنيد به مقاله ((به سوى يك نظريه دين
شناختى توسعه)) ارائه شده به كنفرانس برنامه ريزى و توسعه 1373.
2 ـ مانند بيانات امام در جمع معلولين انقلاب اسلامى و پرستاران
آنان, 16 / 10 / 1358 يا پيام به گورباچف دى ماه 1367.
3 ـ صحيفه نور, ج21, ص99, از منشور روحانيت.
4 ـ صحيفه نور, ج21, ص98, از منشور روحانيت.
5 ـ صحيفه و نور, ج21, ص100, از منشور روحانيت.
6 ـ در مثل بيانات حضرت امام(ره) به مناسبت 17 شهريور 17 / 6 / 58,
كتاب مصباح الهدايه و كشف الاسرار و ولايت فقيه ايشان و ...
7 ـ نگاه كنيد به مثل فتاواى حضرت امام درباره شطرنج, موسيقى,
احكام مصلحت, احكام حكومتى و ...
8 ـ پيام امام(ره) به مناسبت روز زن 25 / 1 / 61.
9 ـ پيام امام(ره) به مناسبت روز زن 26 / 2 / 58.
10 ـ پيام امام(ره) به مناسبت روز زن 26 / 2 / 58.
11 ـ در مثل بيانات 22 / 6 / 58, 26 / 8 / 58, 27 / 6 / 58, صحيفه
نور, ج9.
12 ـ در مثل بيانات 13 / 6 / 58, 25 / 6 / 58 و 4 / 7 / 58 صحيفه
نور, ج9.
13 ـ در مثل بيانات 14 / 6 / 58 و 10 / 7 / 58 صحيفه نور, ج9.
14 ـ نك به پيام زن, سال سوم, شماره پنجم, مرداد 1373.
15 ـ پيام امام(ره) به مناسبت روز زن 26 / 2 / 58.
16 ـ در جمع گروهى از كارمندان دولت 27 / 11 / 57.
17 ـ در جمع اعضاى مجتمع آموزشى طيبه پيراسته لنگرود 26 / 6 / 58.
18 ـ در ديدار با گروه فرهنگى و تربيتى انقلاب اسلامى و خانواده
شهداى انقلاب 26 / 6 / 58.
19 ـ پيام امام(ره) به مناسبت روز زن 26 / 2 / 58.
20 ـ پيام امام(ره) به مناسبت روز زن 26 / 2 / 58.
21 ـ پيام امام(ره) به مناسبت روز زن 26 / 2 / 58.
22 ـ در جمع بانوان قم 15 / 12 / 58.
23 ـ در جمع بانوان قم 12 / 11 / 57.
24 ـ در جمع گروهى از كارمندان دولت 27 / 11 / 57.
25 ـ در جمع اعضاى جهاد سازندگى 12 / 10 / 58.
26 ـ در جمع گروهى از كامندان دولت 27 / 11 / 57.
27 ـ بيانات امام خمينى(ره) به مناسبت چهلم شهداى قم 29 / 11 / 56.
28 ـ مصاحبه با خبرنگار سى.بى.اس آمريكا 27 / 8 / 58.
29 ـ بيانات و پيامهاى امام(ره) در مثل 19 / 10 / 1356, 5 / 2 /
1358 و 19 / 1 / 1363.
30 ـ بيانات و پيامهاى امام(ره) در مثل 15 / 12 / 1357, 8 / 7 /
1357 و 12 / 11 / 1358.
31 ـ بيانات و پيامهاى امام(ره) در مثل 5 / 2 / 1358, 19 / 2 /
1358, 15 / 3 / 1368.
32 ـ بيانات و پيامهاى امام(ره) در مثل 3 / 11 / 1357, 20 / 2 /
1358 و 27 / 11 / 1359.
33 ـ بيانات و پيامهاى امام(ره) در مثل 15 / 12 / 1357, 5 / 2 /
1358 و 21 / 4 / 1359.
34 ـ بيانات و پيامهاى امام(ره) در مثل 11 / 8 / 1357, 8 / 7 /
1358 و 18 / 7 / 1358.
35 ـ بيانات و پيامهاى امام(ره) در مثل 2 / 11 / 1356, 11 / 8 /
1357 و 10 / 10 / 1358.
36 ـ در جمع بانوان سواحل جنوب 12 / 4 / 1358.
37 ـ در ديدار با خانواده شهداى نيروى هوايى 7 / 10 / 59.
38 ـ در جمع اعضاى موسسه دوازده فروردين 25 / 12 / 59.
39 ـ در جمع اعضاى موسسه دوازده فروردين 25 / 12 / 59.
40 ـ پيام امام(ره) به مناسبت روز زن 15 / 2 / 59.
41 ـ در مثل بيانات ايشان در 16 / 2 / 1357 و 10 / 8 / 1357.
42 ـ در مثل بيانات امام(ره) در 16 / 9 / 1357 و 21 / 12 / 1363.
43 ـ مانند بيانات امام(ره) در جمع گروهى از افراد قواى انتظامى و
ژاندارمى 2 / 2 / 58, در جمع هيات اعزامى كوبا 4 / 2 / 58.
44 ـ مانند بيانات امام(ره) در جمع معلمين منطقه تجريش و اهالى
سراب 20 / 2 / 58 و در جمع كاركنان روزنامه كيهان 26 / 2 / 58.
45 ـ مانند بيانات امام(ره) در جمع اعضاى هيات قضات اصفهان 23 / 2
/ 58 و در جمع هيات بازرگانان ايرانى 25 / 2 / 58.
46 ـ در مثل بيانات امام(ره) در 8 / 7 / 1358, 15 / 2 / 1357, 17 /
12 / 1357.
47 ـ در مثل نامه هاى امام(ره) در جواب تلگراف اصناف همدان 12 / 2
/ 1342 و در پاسخ علماى يزد در ارديبهشت ماه 1342 يا بيانات ايشان
در جمع بانوان سواحل جنوب 12 / 4 / 1358 و در جمع بانوان قم 15 / 2
/ 1357.
48 ـ در مثل بيانات امام(ره) در 8 / 7 / 1358 (آزادى خلاقيتهاى
فرهنگى), 24 / 2 / 1358 و 20 / 2 / 1358 (مسائل فرهنگى خانواده),
20 / 9 / 1357 (دانشگاهها) و 25 / 6 / 1358 (توسعه آموزش و پرورش).
49 ـ در مثل بيانات امام(ره) در 9 / 1 / 1358 و 21 / 12 / 1363.
ماهنامه پيام زن ـ شماره 35 ـ بهمن 73 |